"Per aurem intrat Christus in Mariam". Aproximación iconográfica a la "conceptio per aurem" en la pintura italiana del Trecento desde fuentes patrísticas y teológicas

  1. Salvador González, José María
Revista:
Ilu. Revista de ciencias de las religiones

ISSN: 1135-4712 1988-3269

Año de publicación: 2015

Número: 20

Páginas: 193-230

Tipo: Artículo

DOI: 10.5209/REV_ILUR.2015.V20.50410 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openAcceso abierto editor

Otras publicaciones en: Ilu. Revista de ciencias de las religiones

Resumen

La tesis mariológica de la conceptio per aurem, según la cual la Virgen María habría concebido a Jesucristo por el oído en el momento de escuchar del ángel el mensaje celestial anunciándole que, sin perder su virginidad, sería madre del Hijo de Dios encarnado, ha merecido hasta ahora muy pocos estudios académicos rigurosamente fundados en fuentes primarias. De hecho, en la literatura especializada son muy escasas las referencias a tal teoría y, cuando algún estudioso la evoca, casi siempre se contenta con aludir a ella, sin aportar pruebas documentales. Sin embargo, tal como lo revelan las nueve pinturas italianas aquí analizadas, esa teoría fue ilustrada mediante sutiles metáforas visuales en muchas obras pictóricas medievales, las cuales se inspiraron en una sólida tradición literaria. Además una pléyade de Padres de la Iglesia y teólogos medievales testimonia, mediante afirmaciones explícitas, que semejante teoría gozó de notable aceptación entre los maestros del pensamiento cristiano. Basándose en numerosos textos patrísticos y teológicos, este artículo intenta dos objetivos esenciales: exponer, ante todo, las distintas formulaciones teóricas propuestas por esos pensadores; y además, tratar de poner en luz los significados dogmáticos que subyacen bajo esa sorprendente tesis.

Referencias bibliográficas

  • S. Álvarez Campos (ed.), Corpus Marianum Patristicum (Continens omnia alicuius momento de Beata Maria Virgine documenta quae reperiri potuerunt in scriptoribus septem primorum saeculorum. Collegit ex novissimis editionibus et digessit Sergius Alvarez Campos), Burgos, Ediciones Aldecoa, 1970-1981, 7 vols.
  • Biblia Sacra iuxta Vulgatam Clementinam. Nova editio (logicis partitionibus aliisque subsidiis ornata a Alberto Colunga et Laurentio Turrado), Madrid, La Editorial Católica, Col. Biblioteca de Autores Cristianos, 200512, 1.255 p. + mapas s.p.
  • Documenta Catholica Omnia. Magisterium Paparum. Leo I, Magnus. Evangelio Armenio de la Infancia. En Santos Otero 2006, 353-354.
  • Faustus Reiensis, Sermo 2. En Álvarez Campos 1981, vol. VI, 106.
  • Himnógrafo anónimo, Hymnus 11. En Álvarez Campos 1981, vol. V, 170.
  • Isaac de Antioquia, Sermo 3. En Álvarez Campos 1981, vol. V, 183.
  • Isaac de Antioquia, Carmen 6. En Álvarez Campos 1981, vol. V, p. 184.
  • Jacob de Sarug (Iacobus Sarugensis), Homilia de Mariae visitatione. En Álvarez Campos 1981, vol. V, 48.
  • Jacob de Sarug, Epistula ad monachos Conventus Mar Bassus, 15. En Álvarez Campos 1981, vol. V, 92.
  • J-P. Migne (ed.), Patrologiae Cursus Completus, Series Latina, Paris, Garnier, 1844-1864, 221 vols. (Colección de patrística latina citada con la abreviatura PL).
  • J-P. Migne (ed.), Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris, Garnier, 1857-1867, 166 vols. (Colección de patrística griega citada con la abreviatura PG).
  • Obras completas de San Agustín, Madrid, La Editorial Católica, Col. Biblioteca de Autores Cristianos, 1977-1995, 41 vols.
  • Pseudo-Augustinus, sive Sermones Caillau-Saint-Yves, In Natali Domini, 2. En Álvarez Campos 1981, vol. VI, 269.
  • San Agobardo de Lyon (Agobardus Lugdunensis), Liber de Correctione Antiphonarii, VIIVIII. PL 104, 331-332.
  • San Agustín de Hipona, Augustinus, Sanctus, Opera. PL 32-40.
  • San Agustín de Hipona, Obras completas de San Agustín, Madrid, La Editorial Católica, Col. Biblioteca de Autores Cristianos, 1977-1995, 41 vols.
  • San Agustín de Hipona, Sermo XXII, De versu 3 Psalmi lxvii. PL 38, 148-155.
  • San Agustín de Hipona, Sermo de tempore barbarico. PL 40, 699-708.
  • San Bernardo de Claraval, Obras completas de San Bernardo. Edición bilingüe. Promovida por la Conferencia Regional Española de Abades Cistercienses. Vol. II. Tratados (2º), La Editorial Católica, Col. Biblioteca de Autores Cristianos, Madrid, 1984.
  • San Bernardo de Claraval, In laudibus Virginis Matris. Homilia IV, 11. En Obras completas de San Bernardo, op. cit., 1984, 676.
  • San Efrén de Siria, Hymni de Nativitate 7. En Alvarez Campos 1970, vol. II, 484.
  • San Efrén de Siria, Hymni de Ecclesia 35. En Alvarez Campos 1970, vol. II, 509.
  • San Efrén de Siria, Hymni de virginitate 23. En Alvarez Campos 1970, vol. II, 509.
  • San Efrén de Siria, Explanatio Evangelii concordantis 20, 32. En Alvarez Campos 1970, vol. II, 535.
  • San Pedro Damián, Sermo XI. De Annuntiatione Beatissimae Virginis Mariae (XXV Mart.). PL 144, 558.
  • San Proclo de Constantinopla, Oratio I. De laudibus S. Mariae. PG 65, 679-691.
  • San Proclo de Constantinopla, Homilia de Mariae visitatione. En Álvarez Campos 1981, vol. V, 48.
  • San Proclo de Constantinopla, Oratio III. De Incarnatione Domini nostri Iesu Christi. PG 65, 707.
  • San Zenón de Verona, Tractatuum Sancti Zenonis episcopi veronensis Liber Primus. Tractatus XIII. De circumcisione, X, 19-20. PL 11, 352.
  • San Zenón de Verona, Tractatuum Sancti Zenonis Episcopi Veronensis Liber Secundus. Tractatus VIII. De Nativitate Domini II. PL 11, 413.
  • A. de Santos Otero, Los Evangelios Apócrifos (Colección de textos griegos y latinos, versión crítica, estudios introductorios y comentarios por Aurelio de Santos Otero), Salamanca, La Editorial Católica, Col. Biblioteca de Autores Cristianos, 148, 2006, 705 p.
  • Vita Virginis. Fragmentum II B. En Álvarez Campos 1981, vol. V, 236-237.
  • F. Antal, Florentine painting & its social background. The bourgeois Republic before Cosimo de’ Medici’s advent to power: XIV and early XV centuries, New York, Icon editions / Harper & Row, s.a. (1948), 388 p.
  • J. A. de Aldama, María en la Patrística de los siglos I y II, Madrid, Biblioteca de Autores Cristianos, 1970, 380 p.
  • G. A. Anderson, The Genesis of Perfection: Adam and Eve in Jewish and Christian Imagination, Kentucky, Westminster John Knox Press, 1955, 257 p.
  • B. Baert, «The Annunciation Revisited. Essay on the Concept of Wind and the Senses in Late Medieval and Early Modern Visual Culture», Critica d’Arte (sin otros datos), p. 57-68. https://lirias.kuleuven.be/bitstream/123456789/378446/1/bozza+articolo+Baert.pdf [Acceso : 30/03/2014]
  • L. Bréhier, L’art chrétien. Son développement iconographique des origines à nos jours. París, Librairie Renouard-H. Laurens éditeur, 1928, p. 268.
  • E. Borsook, The mural painters of Tuscany. From Cimabue to Andrea del Sarto, Oxford, Clarendon Press, 1980, lvii,157 p. + il., s.p.
  • L. Bréhier, L’art chrétien. Son développement iconographique des origines à nos jours, París, Librairie Renouard-H. Laurens éditeur, 1928, 480 p.
  • F. Cabrol, Fernand y H. Leclercq, Dictionnaire d’Archéologie Chrétienne et de Liturgie, Paris, Letouzey et Ané, 1924-54, 12 vols. Abreviado como DACL.
  • F. Cabrol, «Annonciation (Fête de l’)», DACL, 1924, Tome 1, 2e Partie, col. 2241-2255.
  • E. Carli, Duccio di Buoninsegna, Milano, Aldo Martello, 1961, 33 p. + 63 p. lám.
  • E. Carli, Duccio, Milano, Electa, 1999, 163 p.
  • E. Castelnuovo, La pittura in Italia. Il Duecento e il Trecento, Torino, Electa, 1985, 2 vols.
  • B. Cole, Giotto and Florentine painting 1280-1375, New York, Icon Editions / Harper & Row, 1976, 209 p.
  • B. Cole, Sienese painting. From its origins to the fifteenth century, New York, Icon Editions, Harper & Row, 1980, 243 p.
  • N. Constas, Proclus of Constantinopole and the Cult of the Virgin in Late Antiquity: homilies 1-5, texts and translations, Leiden, Brill, 2003, 450 p.
  • Dictionnaire de Théologie Catholique. Contenant l’exposé des doctrines de la théologie catholique, leurs preuves et leur histoire. (Commencé sous la direction de A. Vacant,
  • E. Mangenot. Continué sous celle de E. Amann), Paris, Letouzey et Ane, 1999-1950, 15 vols. dobles (30 tomos). Abreviado como DTC.
  • Enciclopedia Cattolica, Città del Vaticano, Ente per l’Enciclopedia Cattolica e per il Libro Cattolico, 1948-1954, 12 vols. Abreviado como Enc. Catt.
  • R. Fremantle, Florentine Gothic Painters. From Giotto to Masaccio. A guide to painting in and near Florence 1300 to 1450, London, Martin Secker and Warburg, 1975, 665 p. + 40 pl.
  • E. Garrison, Early Italian painting. Selected studies, vol. I: Panels and frescoes; vol. II, Manuscripts, London, Pindar Press, 1984, 2 vols.
  • J.I. González Montañés, «Parvulus Puer in Annuntiatione Virginis. Un estudio sobre la iconografía de la Encarnación», Espacio, Tiempo y Forma, Serie VIl, Historia del Arte, 9 (1996), 11-45.
  • A. Grabar, Les voies de la création en iconographie chrétienne. Antiquité et Moyen Âge, Paris, Flammarion, Coll. Idées et recherches, 1979, 341 p.
  • P. Hills, The light of early Italian painting, New Haven and London, Yale University Press, 1987, 160 p.
  • Y. Hirn, The Sacred Shrine: A Study of the Poetry and Art of the Catholic Church, 1909 (reimpr. Boston, Beacon Press, 1957).
  • D. Iogna-Prat, É. Palazzo y D. Russo (eds.), Marie. Le culte de la Vierge dans la société médiévale (Préface de G. Duby), Paris, Bauchesne, 1996, 623 p.
  • E. Jones, «The Madonna’s conception through the ear. A contribution to the relation between aesthetics and religion» (1914), reimpr. en E. Jones, Essays in Applied Psycho-Analysis. Essays in Applied Psycho-Analysis, London/Vienna: The International Psycho-Analytical Press, 1923, Cap. VIII, 261-359.
  • M. R. Katz (ed.), Divine mirrors. The Virgin Mary in the visual arts (With essays by Melissa R. Katz and Robert A. Orsi), Oxford / New York, Oxford University Press, 2001, xxi, 297 p.
  • W. Kindler, «Representation of the ‘conceptio per aurem’ in the Christian culture area of the middle ages», Zeitschrift für Laryngologie, Rhinologie, Otologie und ihre Grenzgebiete, 49 (10) (1970), 696-702.
  • H. Leclercq, «L’Annonciation dans l’art», Dictionnaire d’Archéologie Chrétienne et de Liturgie, Tome 1, 2e Partie, Paris, Librairie Letouzey et Ané, 1924, col. 2255-2267.
  • C. Limentani y M. Pietrogiovanna, Retables. L’âge gothique et la Renaissance, Paris, Citadelles & Mazenod, 2001, 419 p.
  • H.B.J. Maginnis, The world of the early Sienese painter (With a translation of the Sienese Breve dell’Arte dei Pittori, by Gabriele Erasmi), Pennsylvania, Pennsylvania State University Press, 2001, xxi, 310 p.+ ill., s.p.
  • H.B.J. Maginnis, Painting in the age of Giotto. A historical revaluation, Pennsylvania, Pennsylvania State University Press, 1997, 217 p. + ill., s.p.
  • É. Mâle, L’art religieux du XIIIe siècle en France. Étude sur les origines de l’iconographie du Moyen Âge et sur ses sources d’inspiration, Paris, Armand Colin, Coll. Livre de poche. Serie Art, 1898 (reimpr. 1968), 2 vols.
  • É. Mâle, L’Art religieux du XIIe siècle en France. Étude sur les origines de l’iconographie du Moyen Âge, Paris, A. Colin, (1924) 19667, iv,463 p.
  • É. Mâle, L’art religieux du XIIIe siècle en France. Étude sur les origines de l’iconographie du Moyen Âge et sur ses sources d’inspiration, Paris, Armand Colin, 19888, 768 p.
  • É. Mâle, L’art religieux de la fin du Moyen Âge en France. Étude sur l’iconographie du Moyen Âge et sur ses sources d’inspiration, Paris, A. Colin, 19957, xi,570 p.
  • G. McMurray Gibson, The Theater of Devotion: East Anglian Drama and Society in the Late Middle Ages, Chicago, University of Chicago Press, 1994, 252 p.
  • M. Meiss, Painting in Florence and Siena after the Black Death. The arts, religion and society in the mid-fourteenth century, New York: Harper & Row, 1965, xii,195 p.
  • D. Norman, Siena and the Virgin. Art and politics in a late medieval city state, New Haven / London, Yale University Press, 1999, viii,251 p.
  • R. Oertel, Early Italian Painting to 1400, London, Thames and Hudson, 1966, 376 p.
  • R. Offner, Studies in Florentine painting. The fourteenth century, New York, Junius Press, 1927 (reimpr. 1972), v,149 p. + il., s.p.
  • M. Pierini, L’art à Sienne, Paris, Hazan, 2001, 192 p.
  • J. Poeschke, Fresques italiennes du temps de Giotto, 1280-1400, Paris, Citadelles & Mazenod, 2003, 455 p.
  • J. Poucet, L’Évangile selon Jean d’Outremeuse (XIVe s.) Autour de la Naissance du Christ (Myreur, I, p. 307-347 passim). Commentaire, inserto en la revista digital Folia Electronica Classica, 28 (2014), s.p.
  • L. Réau, Iconographie de l’art chrétien. Tome 2, Iconographie de la Bible. Part II, Nouveau Testament, Paris, Presses Universitaires de France, 1957, 769 p.
  • F. Remigereau, «Les enfants faits par l’oreille. Origine et fortune de l’expression», dans Mélanges 1945. 5. Études linguistiques, Paris, 1947, p. 115-176 (Publications de la Faculté des Lettres de l’Université de Strasbourg, 108).
  • J.M. Salvador González, «La doctrina de Jacob de Sarug sobre la conceptio per aurem como posible fuente literaria en la iconografía medieval de La Anunciación», Mirabilia Ars, 1 (2014), 96-130.
  • G. Schiller, Ikonographie der christlichen Kunst. Band 4,1, Die Kirche, Gütersloh, Gütersloher VerlagHaus, 1988, 341 p.
  • G. Schiller, Ikonographie der christlichen Kunst. Band 4,2, Maria, Gütersloh, Gütersloher VerlagHaus, 1980, 472 p.
  • V.M. Schmidt (ed.), Italian panel painting of the Duecento and Trecento, New Haven and London, National Gallery of Art, Washington, distributed by Yale University Press, 2002, 527 p.
  • A. Smart, The Dawn of Italian Painting 1250-1400, Oxford, Phaidon, 1978, 152 p.
  • G.E. Solberg, «Altarpiece types and regional adaptations in the work of Taddeo di Bartolo». In Schmidt (ed.) 2002, 199-227.
  • L. Steinberg, «‘How shall this be?’ Reflections on Filippo Lippi’s «Annunciation» in London, Part I», Artibus et Historiae. An art anthology, 16 (1987), 25-44.
  • J.H. Stubblebine, Duccio di Buoninsegna and his school. Vol. I. Text, Princeton, Princeton University Press, c. 1979, 226 p.
  • J.H. Stubblebine, Duccio di Buoninsegna and his school. Vol. II. Plates, Princeton, Princeton University Press, c. 1979, xvi,329 p.
  • M.-L. Thérel, Le triomphe de la Vierge-Église. Sources historiques, littéraires et iconographiques, Paris, Éditions du CNRS, 1984, 374 p.
  • G.M. Toscano, Il pensiero cristiano nell’arte, Bergamo, Istituto Italiano d’Arti Grafiche, 1960, 3 vols.
  • M. Trens, María. Iconografía de la Virgen en el arte español, Madrid, Plus Ultra, 1947, 715 p.
  • K. Urbaniak-Walczak, Die «conceptio per aurem»: Untersuchungen zum Marienbild in Ägypten unter besonderer Berücksichtigung der Malereien in El-Bagawat, Altenberge, Oros Verlag, Col. Arbeiten zum spätantiken und koptischen Ägypten, 2.), 1991.
  • A. Vacant, A., E. Mangenot y É. Amann, Dictionnaire de théologie catholique. Contenant l’exposé des doctrines de la théologie catholique, leurs preuves et leur histoire. (Commencé sous la direction de A. Vacant, E. Mangenot. Continué sous celle de E. Amann), Paris: Letouzey et Ané, 1909-1950, 15 vols. dobles (30 tomos).
  • Ph. Verdier, Le couronnement de la Vierge. Les origines et les premiers développements d’un thème iconographique, Paris, Librairie J. Vrin, 1980, 277 p.
  • T. Verdon, Maria nell’arte europea (Didascalie a cura di Filippo Rosi), Milano: Electa, 2004, 227 p.
  • M. Vloberg, La Vierge et l’Enfant dans l’art français, Paris, Arthaud, 1954 (1933), 323 p.
  • VV.AA., «Annunciazione», Enciclopedia Cattolica, op. cit., vol. I, 1948, col. 1382-210.
  • VV.AA. «Maria Santissima - Madre di Gesù Cristo, Figlio di Dio fattosi uomo», Enciclopedia Cattolica, op. cit., vol. VIII, 1952, col. 76-118.
  • C.H. Weigelt, Sienese painting of the Trecento, New York, Hacker Art Books, 1974, 108 p.+ 120 lám.